, Παρασκευή
29 Μαρτίου 2024

search icon search icon

Η Θεσσαλονίκη του "χθες", παρούσα στο "σήμερα" των κατοίκων της…

Της Φιλίας Νομικού

«Κοίταξε να δεις πόσα πράγματα δεν ξέρω για τη Θεσσαλονίκη…»

Η παραπάνω φράση, ήταν ο κοινός παρονομαστής των εντυπώσεων που εξέφρασαν όσοι ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα του «OPEN HOUSE» που πραγματοποιήθηκε πριν λίγες μέρες για πρώτη φορά στη Θεσσαλονίκη.
Η διοργάνωση προσέλκυσε κόσμο κάθε ηλικίας, αποτελώντας το έναυσμα για να δούμε κτίρια της Θεσσαλονίκης… με άλλο μάτι. Κτίρια που μπορεί καθημερινά όλοι μας να προσπερνάμε χωρίς να τους δίνουμε ιδιαίτερη σημασία, αφού θεωρούμε δεδομένο ότι και την επόμενη μέρα θα βρίσκονται εκεί. Όμως, αν περάσεις το κατώφλι τους σε «υποδέχονται» ιστορίες, μύθοι και εικόνες ολοζώντανες που «αφηγούνται»… ψηφίδες από το μακραίωνο «μωσαϊκό» της Θεσσαλονίκης.
Αχειροποίητος
Η επιβλητική της οροφή τραβά το βλέμμα του επισκέπτη προς τα πάνω, σε όλα τα μήκη και πλάτη του ναού, μέχρι να σταθεί εύλογα στην μεγάλη σκαλωσιά που βρίσκεται μέσα στην εκκλησία. «Βρίσκεται εκεί για εργασίες αποκατάστασης» η ξεναγός μας από το open house.
Ο ναός, που σήμερα στεγάζει καθημερινά τη λατρεία των Χριστιανών του κέντρου της πόλης (και όχι μόνο), για πολλά χρόνια λειτουργούσε ως τζαμί. Μάλιστα ο Μουράτ ο Β΄ έχει αφήσει το στίγμα του σε μία από τις κολόνες της εκκλησίας, όπου αναγράφεται ότι ο Μουράτ πήρε την πόλη. Αυτό που μας έκανε πραγματικά εντύπωση ήταν «ο μύθος» της προέλευσης του  ονόματος της εκκλησίας. Μία από τις εκδοχές  είναι το θαύμα της αλλαγής της μορφής της Παναγίας, όπου από βρεφοκρατούσα η εικόνα της αλλάζει και γίνεται  ‘’αχειροποίητη’’ . Στο ναό βρίσκεται μία σπάνια παλαιολόγια  εικόνα που πλέον όμοιες της  συναντά κανείς σε μουσεία και σε ιδιωτικές συλλογές. Λίγο αργότερα καταλάβαμε γιατί είναι απαραίτητη η σκαλωσιά στον εσωτερικό της χώρο αφού στη δεξιά πλευρά του ναού πάνω από τις κολόνες εμφανίζονται 2  από τους 18 συνολικά μάρτυρες  που απεικονίζονται σε ψηφιδωτή μορφή. Οι μάρτυρες φορούν όλοι στρατιωτικά ρούχα και κρατούν το σταυρό του μαρτυρίου στο δεξί τους χέρι.
Το διατηρητέο στην οδό Επιμενίδου
“Φωλιασμένο” στην Άνω Πόλη, είναι το… «ερείπιο που έγινε άνθρωπος», όπως το χαρακτηρίζει ο Μ.Νομικός, ένας εκ των αρχιτεκτόνων που πραγματοποίησαν την αποκατάσταση του κτιρίου. Η είσοδος στο κτίριο γίνεται από μία ξύλινη σκάλα, ενώ έντονα  στοιχεία ξύλου  παρατηρήσαμε και σε πολλά άλλα σημεία.  Κατά τις  εργασίες της αποκατάστασης βρέθηκαν πολλά υπολείμματα της μονής του Οσίου Δαβίδ. Η πρώτη χρήση του κτιρίου ήταν ως κατοικία Τούρκων, μετά από χρόνια φιλοξενεί οικογένειες προσφύγων, ενώ αργότερα παραδίνεται … στα χτυπήματα του χρόνου. Έντονη είναι η αίσθηση των χρόνων στην παλιά πέτρα με την οποία είναι κατασκευασμένος ο χώρος που μαγείρευαν. Η «παγωνιά» της έμοιαζε να εκφράζει το παράπονο της εγκατάλειψης για πολλά χρόνια, μέχρι να αναπαλαιωθεί το κτίριο και να αποκτήσει τη σημερινή χρήση του ως χώρος γραφείων, που στεγάζει διάφορες εταιρείες και επαγγελματικούς συλλόγους.
Μονή Λατόμου
Ο ναός του οσίου Δαβίδ, καθολικό άλλοτε της μονής του Σωτήρος Χριστού του Λατόμου ή Λατόμων βρίσκεται στην Άνω Πόλη κοντά σε πάροδο της  Φωτίου στο τέλος της Αγίας Σοφίας. Ήταν σαν να μας φιλοξενούσε κάποιος φίλος στην μικρή αυλή του σπιτιού του – η οποία μάλιστα έχει και μία υπέροχη θέα της Θεσσαλονίκης – παρά σε έναν χώρο μοναστικής διαβίωσης. Οι γλάστρες με τις μικρές κόκκινες πιπεριές αλλά και τα φροντισμένα λουλούδια σε έκανα να αισθανθείς οικεία.   Η επίσημη αφιέρωση του στη μνήμη του Οσίου Δαβίδ του Θεσσαλονικέως έγινε το 1921, όταν από τζαμί γνωστό με την επωνυμία Suluka, καθαγιάστηκε ως χριστιανικός ναός. Το όνομα  της μονής σχετίζεται με τα λατομεία πέτρας που υπήρχαν στην περιοχή.

Σύμφωνα με τη διήγηση του Ιγνατίου,  ηγουμένου της μονής Ακαπνίου στη Θεσσαλονίκη,  η μονή λατόμου  χτίσθηκε από την κόρη του Μαξιμιανού Θεοδωρα,  η οποία είχε ασπασθεί τον χριστιανισμό. Την ίδια εποχή, το καθολικό του μοναστηριού διακοσμήθηκε με ψηφιδωτά και ανεικονικές τοιχογραφίες ,  με δαπάνη κάποιας άγνωστης γυναίκας,  όπως αναφέρεται και στην επιγραφή του ψηφιδωτού που υπάρχει μέσα στο  μικρό ναό ακόμη και σήμερα .Ανάψαμε ένα κερί και μπήκαμε μέσα στη μονή… Πρωτόγνωρη αίσθηση του χώρου, πολύ μικρός και σε σχήμα παραλληλόγραμμου με παχιά  μοκέτα στο πάτωμα και την απαράμιλλου κάλους ψηφιδωτή  παράσταση της Θεοφανείας. Κατά την περίοδο της εικονομαχίας, το ψηφιδωτό σκεπάστηκε από δέρμα και ασβέστη και ‘’εμφανίσθηκε’’ περίπου στο 813 με 820, όταν το δέρμα έπεσε ξαφνικά μετά από σεισμό και  αποκαλύφθηκε η ψηφιδωτή Θεοφανεία.
Το Γενί τζαμί
Είναι το τελευταίο τζαμί που χτίστηκε στην πόλη και το μόνο που κατασκευάστηκε έξω από τα τείχη, στην περιοχή του Χαμιντιέ. Ολοκληρώθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα, το 1902, σε σχέδια του Ιταλού αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποζέλι (Vitaliano Poselli). Βρίσκεται στη συμβολή των σημερινών οδών Αρχαιολογικού Μουσείου και Πραξιτέλους. Μπαίνουμε στην αυλή που φιλοξενεί το κτίριο και η Βίκυ, η ξεναγός μας, εξηγεί γωνιά – γωνιά την ιστορία του. «Εκείνη την περίοδο η Οθωμανική αυτοκρατορία βρισκόταν στη δύση της και προσπαθούσε να επιβιώσει με τον εξευρωπαϊσμό της. Βασικό στοιχείο της πόλης αποτελεί ο πολυεθνικός της χαρακτήρας, όπου κυρίαρχη θέση κατείχαν το εβραϊκό, το μουσουλμανικό και το χριστιανικό στοιχείο. » Οι εβραίοι αποτελούσαν σχεδόν το 50% του πληθυσμού.
Μπαίνουμε μέσα στο γενί τζαμί. Παρά το γεγονός ότι ο χώρος είναι “ενεργός” ως στέγη πολιτιστικών εκδηλώσεων και εκθέσεων,  σου αφήνει μια αίσθηση …κρύου (ίσως λόγω της απουσίας μεγάλου αριθμού ανθρώπων σε έναν τόσο ευμεγέθη χώρο) με διάφορες επιγραφές και σύμβολα τριγύρω όπως το αστέρι του Δαβίδ. Κάποτε, όταν το σημερινό μνημείο ήταν πιο “ζεστο” ως καθημερινός χώρος λατρείας, ήταν εδώ, που ο Σαμπατάι Σέβη, ένας ραββίνος της εποχής, ανακήρυξε τον εαυτό του …μεσσία και βασισμένος σε μία προφητεία που ανέφερε πως ο μεσσίας πρέπει να πάρει το στέμμα κάλεσε τους «ακόλουθους του» να τον βοηθήσουν ώστε να καθαιρέσει τον Σουλτάνο. Ο σουλτάνος τον συλλαμβάνει  και ο Σέβη αλλαξοπιστεί  για να σώσει τη ζωή του. Οι εξισλαμισμένοι εβραίοι λέγονται  Ντονμέδες, προέρχονται από την αριστοκρατία της ισραηλιτικής κοινότητας και φέρνουν την πόλη σε επαφή με τη γαλλική παιδεία.   Το Γενί Τζαμί, λοιπόν, είναι  ο λατρευτικός χώρος αυτής της ιδιότυπης λατρευτικής ομάδας και αποτελεί τυπικό δείγμα εκλεκτικισμού με στοιχεία αναγέννησης και μπαρόκ, αλλά και βυζαντινές, ισλαμικές και νεοκλασικές επιρροές.

Στο εσωτερικού του τζαμιού στη mihrab είναι τοποθετημένη επιγραφή, η οποία επισημαίνει «στρέψε το πρόσωπό σου προς την κατεύθυνση του ανώτατου ιερού». Πρόκειται για στίχο του Κορανίου. Υπενθυμίζει στους πιστούς ότι πρέπει να σταματήσουν να προσεύχονται στραμμένοι προς την Ιερουσαλήμ, όπως οι Εβραίοι, αλλά να στρέφονται προς τη Μέκκα. Αυτός ο στίχος είχε ιδιαίτερη σημασία για τους Ντονμέδες, καθώς με αυτόν όχι μόνο δήλωναν με σαφήνεια την πίστη τους και την απομάκρυνσή τους από το εβραϊκό τους παρελθόν αλλά και «εξαπατούσαν» τους Μουσουλμάνους, οι οποίοι τους έβλεπαν να προσεύχονται σύμφωνα με το ισλαμικό τυπικό, χωρίς όμως να γνωρίζουν την ιδιαιτερότητα των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων.
Μετά την ένωση της Θεσσαλονίκης με την Ελλάδα το 1912, το τέμενος σταμάτησε να λειτουργεί ως χώρος λατρείας και ο μιναρές του γκρεμίστηκε. Το 1922, μετά τη Μικρασιατική καταστροφή και την ανταλλαγή πληθυσμών, το κτίριο χρησιμοποιήθηκε ως προσωρινό καταφύγιο για πρόσφυγες.
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας
Η Βίλα Μεχμέτ Καπαντζή βρίσκεται στην όδό Β. Όλγας 108 στην Ανάληψη χτισμένη το 1893 από τον Πιέρο Αριγκόνι. Αποτελεί μία από τις ελάχιστες σωζόμενες ιστορικές επαύλεις του κεντροευρωπαϊκού εκλεκτισμού στη συνοικία των Εξοχών της Θεσσαλονίκης. Τα ξύλινα πατώματα της φιλοξενούν  πρίγκιπες, λαμπρές δεξιώσεις, την ελίτ της εποχής.
Η περιοχή ξεκινά να κατοικείται από το 1870, όταν έχουμε την πρώτη έξοδο του κόσμου από το κέντρο της Θεσσαλονίκης. Μέχρι τότε οι συνοικίες της Θεσσαλονίκης είναι γύρω από τζαμιά. Για πρώτη φορά το 1870 η θρησκευτική λατρεία δεν έχει σημασία ως γνώμονας και επίκεντρο οικιστικής ανάπτυξης. Το 1890 ενισχύεται η μετανάστευση από το κέντρο της πόλης την ίδια χρονιά κατασκευάζεται η Αγίας Σοφίας και ξεκινά το χτίσιμο μεγάλων κτισμάτων.
Όλη η  περιοχή από το σιντριβάνι και ανατολικά της πόλης παίρνει το όνομα Καλαμαριά ( καλή + μεριά ). Η ξενάγηση και η ιστορία του κτιρίου μοιάζει με παραμύθι κάποιοι από τους επισκέπτες κάθονται στο μικρό παγκάκι που υπάρχει μέσα στην αίθουσα στηρίζουν το κεφάλι τους με τα χέρια και συνεχίζουν να ακούν με τα μάτια τους να γυρνούν δεξιά και αριστερά ψάχνοντας τα δωμάτια. Κοιτούν γύρω τους και οι εκφράσεις των προσώπων τους  είναι σαν να ζωντανεύουν όλα,  άντρες με  αυστηρό  φράγκο και γυναίκες με τα πλούσια φορέματα να περιφέρονται μέσα στο σπίτι, μουσική από πιάνο, γυρνάς το κεφάλι από την άλλη και είναι σαν να ακούς τα πόδια των παιδιών να ανεβοκατεβαίνουν τη σκάλα.
Μετά το 1912 και μέχρι τον Μάιο του 1913 κατοικεί εκεί ο πρίγκιπας Νικόλαος. Το 1916-1917 στην έπαυλη γίνονται οι διαπραγματεύσεις με τη Σερβία και εκεί υπογράφεται η συνθήκη φιλίας στις 13 Μάιου του 1913.  Το κτίριο περνά στα χέρια του κράτους  το 1923  και η εθνική τράπεζα αναλαμβάνει να δοθεί σε πρόσφυγες, ο πλειστηριασμός που πραγματοποιείται αργότερα αποβαίνει άκαρπος και η εθνική αγοράζει το κτίσμα για 4.001.000 δρχ. Μέχρι το 1928 το κτίριο μετατρέπεται σε γραφεία εταιρίας, ενώ λίγο αργότερα  στεγάζεται εκεί το 5ο γυμνάσιο αρρένων , επιτάσσεται από Γερμανούς και το 46 επανέρχεται το σχολείο, με διευθυντή τον εκπαιδευτικό Κότσιρα. Τότε  παίρνει μορφή  για πρώτη φορά  το 1ο πρακτικό σχολείο. Μέχρι το 1972 το κτίριο συνεχίζει να στεγάζει σχολεία με τις αίθουσες του να φιλοξενούν 60 με 70 μαθητές η κάθε μία . Για 10 χρόνια περίπου μένει ανεκμετάλλευτο και ακατοίκητο  ενώ από το 1989 λειτουργεί με τη σημερινή του μορφή σαν εκθεσιακός χώρος, εκδοτικός οίκος αλλά και πολιτιστικό κέντρο. Αξίζει να σημειωθεί πως το Γενί Τζαμί χτίσθηκε ώστε να εξυπηρετεί τους κατοίκους αυτής της περιοχής.

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Το αρχαιολογικό μουσείο βρίσκεται στην Πλατεία ΧΑΝΘ,  έκανε δύο χρόνια να ολοκληρωθεί (άλλη Ελλάδα τότε) και εγκαινιάστηκε το 1962, για να στεγάσει …τις αποδείξεις της ιστορίας μας. Αρχιτέκτονας ήταν ο Πάτροκλος Καραντινός ο οποίος εμπνεύστηκε από τις αρχαίες ελληνικές κατοικίες,  δημιούργησε μία εσωτερική αυλή με τους χώρους να είναι γύρω από την αυλή σε μορφή Π . Το ταξίδι ξεκινά και τελειώνει εκεί που βρισκόμαστε στην εσωτερική αυλή του μουσείου μία σύντομη βόλτα στους χώρους και συνειδητοποιεί κανείς πόσα πράγματα δεν έχει προσέξει. Τα παράθυρα το φυσικό φως ο αέρας που κυκλοφορεί μέσα στο μουσείο ο εξωτερικός χώρος, λεπτομέρειες που αν δεν τις επεσήμαναν μπορεί ακόμη και μετά από πολλές επισκέψεις στο μουσείο να μην προσέχαμε.   Ο αρχιτέκτονας εισάγει το φυσικό φως για την ανάδειξη των εκθεμάτων με πολλά παράθυρα και τοίχους από  υαλότουβλο . Επέκταση των γραφείων του μουσείου γίνεται το 80. Από το 2003 μέχρι το 2006 το μουσείο κλείνει για αλλαγές και ανακαίνιση ο Νίκος Φυντικάκης το 2003 διαπλατύνει το χώρο .
Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού
Βρίσκεται στη Λ. Στρατού  και πολύ κοντά στο αρχαιολογικό μουσείο ήταν ευκαιρία να «πεταχτούμε» από το ένα στο άλλο και χάρη στην προηγούμενη ξενάγηση καταλάβαμε εύκολα και εδώ τη φιλοσοφία του αίθριου και την ομαλή μετάβαση από εξωτερικούς σε εσωτερικούς χώρους αλλά και το άπλετο φυσικό φως που θέλει ο αρχιτέκτονας να μπαίνει μέσα στο κτίριο περήφανοι που αντιλαμβανόμαστε κάτι από όλα αυτά που βλέπουμε προχωρούμε στο εσωτερικό του.  Είναι ένα από τα πιο αξιόλογα κτίρια της μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής και ίσως το καλύτερο δημόσιο κτίριο από οπλισμένο σκυρόδεμα που κατασκευάστηκε ποτέ στην Ελλάδα.
Η κύρια συνθετική του ιδέα είναι η δημιουργία μιας ανοδικής ελικοειδούς πορείας ξεκινάμε να  περπατάμε και γύρω μας ξετυλίγεται η «βυζαντινή» Θεσσαλονίκη μεγάλα παράθυρα στους διαδρόμους με τις αίθουσες να αναπτύσσονται κατά μήκος και αυτό γιατί ο αρχιτέκτονας θέλει να υπάρχει ελεύθερη κίνηση και επιλογή  από τον επισκέπτη της περιόδου που θα επισκεφθεί και πραγματικά ισχύει την προσοχή μας τραβάει η μεγάλη αίθουσα με εικόνες κάθε μεγέθους. Ιδιαίτερη αίσθηση δίνει η εναλλαγή των υλικών στο δάπεδο  από μάρμαρο σε ξύλο το αντιλαμβανόμαστε στο βήμα μας η αίσθηση είναι πιο μαλακή και κατά κάποιο τρόπο σε χαλαρώνει λίγο πριν ολοκληρωθεί η ξενάγηση μας . Μη ξεχάσουμε να αναφέρουμε πως εντύπωση μας έκανε ότι το αίθριο του μουσείου ξηλώθηκε και επανατοποθετήθηκε 3 φορές για να έχει την σημερινή του μορφή .
Διατηρητέο κτίριο γραφείων στο λιμάνι
Το εν λόγω διατηρητέο βρίσκεται στην Ν. Βότση 3. Πρόκειται για ένα τριώροφο  κτίριο που διασώθηκε από την πυρκαγιά του 1917 και διατηρείται αναλλοίωτο στη νέα του χρήση, ως αρχιτεκτονικό γραφείο. Ανεβαίνουμε τη στενή μαρμάρινη σκάλα βρισκόμαστε στο πρώτο όροφο του κτιρίου και πραγματικά δεν έχει περάσει από πάνω του τα πατώματα από χοντρό ξύλο ένα περίεργο διακριτικό χρώμα στους τοίχους και το όμορφο πάντρεμα του παλιού με το καινούριο αφού τα καινούρια γραφεία τα φωτιστικά τα έπιπλα ταιριάζουν απόλυτα . Αρχικά το κτίριο  λειτουργεί  ως εμπορικό κατάστημα στο ισόγειο και κατοικία στον όροφο. Μέχρι το 50’  στεγάζει  γραφεία ναυτιλιακής εταιρείας την ίδια χρονολογία γίνεται η προσθήκη του 2ου ορόφου ο οποίος χρησιμοποιείται ως κατοικία – χώρος ανάπαυσης . Τη δεκαετία 70 με 80 το ισόγειο του φιλοξενεί ταβερνεία ενώ στους πάνω ορόφους λειτουργεί οίκος ανοχής – ίσως για αυτό και τα μικρά δωμάτια που επικοινωνούν μεταξύ τους- .
Το 1996 αποκαταστάθηκε στην αρχική του τυπολογία για χρήση αρχιτεκτονικού γραφείου, το οποίο λειτουργεί μέχρι και σήμερα. Συντηρείται  η πρόσοψη του κτιρίου και διατηρείται η εσωτερική του διαρρύθμιση. Εξοπλίζεται με ειδικά σχεδιασμένη επίπλωση και φωτισμό.
Το OPEN HOUSE ολοκληρώθηκε, αφήνοντας ως… παρακαταθήκη την προοπτική μετατροπής του σε σταθερό θεσμό που θα ενώσει τη μνήμη των Θεσσαλονικέων και των επισκεπτών της πόλης, με το «χθες» μιας πόλης, που δηλώνει… παρόν στην καθημερινότητα του «σήμερα» των κατοίκων της.

Ευχαριστούμε για τις φωτογραφίες τη Λυδία Φαρούπου

Ακολουθήστε τη Karfitsa στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις από τη Θεσσαλονίκη, την Ελλάδα και τον κόσμο.