Οι ρίζες των εθίμων μας την περίοδο της Αποκριάς αλλά και της Καθαράς Δευτέρας εντοπίζονται στην αρχαιότητα, στις λατρευτικές γιορτές προς τιμήν του θεού Διόνυσου αλλά και διαχρονικά σε όλες τις ιστορικές περιόδους της Ελλάδας.
Συνοδευόμενα από ευθυμία και σκωπτική διάθεση, με έντονους συμβολισμούς για την γονιμότητα και την εκδίωξη των κακών πνευμάτων, τα έθιμα αυτά σηματοδοτούν την έναρξη της εξαγνιστικής περιόδου της Σαρακοστής. Γι αυτό τον λόγο αναφέρουμε στην συνέχεια ενδεικτικά κάποιες περιοχές της Βόρειας Ελλάδας και της Μακεδονίας με τα έθιμα που πραγματοποιούνται την περίοδο της Αποκριάς.
ΧΑΣΚΑ-ΧΑΣΚΑΡΗΣ
Τη νύχτα της μεγάλης Αποκριάς, αναβιώνει σε πολλές περιοχές της χώρας, στην Καστοριά, στην Κοζάνη, σε χωριά των Ιωαννίνων, σε περιοχές της Πιερίας, στο Αργος Ορεστικό και αλλού, το έθιμο της «Χάσκας» ή του «Χασκάρη». Το έθιμο πραγματοποιείται στα σπίτια ή σε χώρους συγκέντρωσης πολλών κατοίκων( σε καφενεία, εστιατόρια), ακόμη και στο δρόμο. Όποιος και να είναι ο χώρος, η διαδικασία είναι η ίδια: Ένα βρασμένο αβγό, δεμένο πάνω σε ένα μακρύ ξύλο, πηγαινοέρχεται εμπρός από το στόμα του κάθε παρευρισκομένου με την σειρά. Αυτός έχει τρεις ευκαιρίες(προσπάθειες) στη διάθεση του για να μπορέσει να το πιάσει(να το χάψει δηλ) με το στόμα(Εικόνα 1) . Οι προσπάθειες αυτές σκορπούν άφθονο γέλιο σε όλους τους παρευρισκομένους.
Σύμφωνα με την παράδοση, το «σαραντάημερο της νηστείας το στόμα κλείνει με αβγό και με αβγό ανοίγει πάλι, το βράδυ της Ανάστασης». Στην Προσοτσάνη, το ίδιο έθιμο πραγματοποιείται όχι με αβγό, αλλά με ένα κομμάτι ξερό χαλβά, και συνοδεύεται από ευχές για «Καλή Σαρακοστή».
ΓΙΑΟΥΡΤΟΠΟΛΕΜΟΣ
Με ρίζες στη Μικρά Ασία, το έθιμο του γιαουρτοπόλεμου αναβιώνει κάθε χρόνο στην Χαλκηδόνα Θεσσαλονίκης, με εφόδιο το γιαούρτι!! Στον ¨πόλεμο¨ του γιαουρτιού επιδίδονται όλοι οι κάτοικοι της πόλης, χωρισμένοι σε δυο ομάδες.
Ο ΓΑΜΟΣ ΤΟΥ ΚΟΥΤΡΟΥΛΗ
Η Απόκρια στη Μεθώνη Πιερίας είναι συνυφασμένη με το «γάμο του Κουτρούλη». Οι ρίζες του εθίμου ανάγονται στην εποχή του Βυζαντίου, όταν ο Ιωάννης Κουτρούλης, ο τελευταίος Έλληνας ιππότης, ερωτευμένος με μια γυναίκα που είχε πάρει διαζύγιο από τον πρώτο της άνδρα, δεν μπορούσε να την παντρευτεί, επειδή δεν το επέτρεπε ο επίσκοπος Νηφώνας. Όταν ο Κουτρούλης κατάφερε τελικά να παντρευτεί την όμορφη Μεθωναία, το γλέντι που έκανε ήταν τόσο μεγάλο που κράτησε πολλές πολλές μέρες. Η αναβίωση του εθίμου διαρκεί τρεις μέρες. Οι δυο πρώτες μέρες είναι οι μέρες της προετοιμασίας του γάμου, ενώ η τρίτη μέρα ,η Καθαρά Δευτέρα, είναι η ημέρα του γάμου και του μεγάλου γλεντιού. Στις μέρες μας, το ζευγάρι των νεόνυμφων είναι δυο άντρες που μαζί με τους συγγενείς τους πηγαίνουν στην πλατεία όπου γίνεται ο γάμος,
ΦΑΝΟΙ
«Παιδί» πανάρχαιων εθίμων με λατρευτικό χαρακτήρα, ο φανός ανάβει στην Κοζάνη το βράδυ της «Τρανής της Απουκράς», όπως λένε τη Μεγάλη Αποκριά οι Κοζανίτες.
Στο σταυροδρόμι κάθε κοζανίτικης γειτονιάς στήνεται ένας βωμός με μια μικρήφωτιά.
Γύρω από τους φανούς και υπό τους ήχους των χάλκινων πνευστών οι Κοζανίτες χορεύουν και τραγουδούν τα «ξιανέντραπα» αλλά και τραγούδι κλέφτικα, της αγάπης και της ξενιτιάς.
Εναρκτήριο τραγούδι είναι το εξής:
«Έβγατε αγόρια στο χορόκορίτσιαστοσεργιάνι
να τραγουδήσω και να πωπώς πιάνεταιηαγάπη.
Από τα μάτια πιάνεταισταχείληκατεβαίνει
κι από τα χείλη στην καρδιάριζώνεικαιδενβγαίνει……»
και συνεχίζει με «Τις τρανές μπρε,μπρε,μπρε,τιςτρανέςτιςαπουκρές »
ΟΙ «ΠΑΛΙΑΠΟΥΛΙΕΣ»
Παλιαπούλιες ή αλλιώς Μπουμπούνες…Το έθιμο που χρόνια τώρα αναβιώνει το βράδυ της Κυριακής πριν από την καθαρά Δευτέρα, την περίοδο δηλαδή της Αποκριάς, στο Αργος Ορεστικο του Νομού Καστοριάς .Ομάδες νέων κυρίως αλλά και μεγαλυτέρων σε ηλικία μαζεύουν τα τσάκνα (Αγκάθια, ξύλα)τα στήνουν σε ύψος και σε σωρούς έτσι ώστε να δημιουργηθεί ένα μεγάλος όγκος, τον οποίο τελικά όπως είναι το έθιμο και η παράδοση τον βάζουν φωτιά. Όλα αυτά ξεκινούν περίπου ένα μήνα πριν και στο διάστημα αυτό η κάθε γειτονιά έχει την δική της καλύβα και φυλάει γύρω από αυτή τα αγκάθια έτσι ώστε να μην της τα κλέψουν ή της τα κάψουν οι άλλες γειτονιές(Μερικοί τα θέλουν όλα έτοιμα).Γι αυτό τον σκοπό υπάρχει και η λεγόμενη κόντρα ανάμεσα στις γειτονιές…δηλαδή για το ποία γειτονιά θα έχει μεγαλύτερη σε ύψος και σε όγκο Παλιαπούλια. Οι φωτιές ανάβουν με συνοδεία μουσικής, χορού και παραδοσιακών μεζέδων. Οι καλύτερες και μεγαλύτερες παλιαπούλιες όπως είπαμε και πιο πάνω βραβεύονται από τον Δήμο με κάποιο συμβολικό χρηματικό ποσό.
Οι ρίζες του εθίμου μετρούν από τα χρόνια της τουρκοκρατίας. Η βραδιά της Καραμαγκέλας ήταν μια καλή ευκαιρία για τους καταπιεσμένους
Έλληνες να εξασκηθούν στην σκόπευση. Με το πέρασμα των χρόνων, όταν το να είσαι καλός σκοπευτής αποτελούσε κοινωνική καταξίωση αλλά και τρόπος επιβίωσης, το έθιμο διατηρήθηκε και σώθηκε μέχρι της μέρες μας.
ΟΙ ΜΠΟΥΜΠΟΥΝΕΣ
Την Κυριακή της μεγάλης Αποκριάς αναβιώνουν κατά το σούρουπο οι μεγάλες φωτιές στις μεγάλες πλατείες της πόλης της Καστοριάς . Πρόκειται για προχριστιανικό έθιμο, που επέζησε μέσα στον χρόνο και έφτασε ως τις μέρες μας. Οι μεγαλύτεροι μπουμπούνες είναι της πλατείας Ντουλτσό, της γειτονιάς του Απόζαρι, της πλατείας Ομονοίας και της γειτονιάς του παλαιού Νοσοκομείου. Γύρω από την αναμμένη μπουμπούνα, οι παρευρισκόμενοι πίνουν και γεύονται κεράσματα της μέρας της Αποκριάς, που καταναλώνονται εν όψει της Καθοράς Δευτέρας. Λαϊκές ορχήστρες παίζουν τοπικούς παραδοσιακούς σκοπούς και ακολουθεί χορός μέχρι να σβήσει η μπουμπούνα.
ΟΙ ΚΟΥΔΟΥΝΟΦΟΡΟΙ ΤΡΑΓΟΙ
Ένα έθιμο με πλούσια διονυσιακά κατάλοιπα πραγματοποιείται στο Σοχό Θεσσαλονίκης. Είναι το «κουδουνοφόρο καρναβάλι», που στην τοπική διάλεκτο είναι γνωστό σαν «μέριου». Ομάδες μεταμφιεσμένων, που φορούν μαύρες γιδοπροβιές και ζωσμένοι με ογκώδη σιδερένια κουδούνια, παρουσιάζονται από παντού, χορεύουν και τραγουδούν σε κάθε γωνιά του ορεινού χωριού της
Θεσσαλονίκης. Τις τελευταίες μέρες της Αποκριάς, στους δρόμους της πόλης κυκλοφορούν επίσης οι «αράπιες». Αυτοί ξεχωρίζουν από την εντυπωσιακή τους προσωπίδα, μια μάσκα που καλύπτει όλο το πρόσωπο και καταλήγει σ’ ένα ψηλό λοφίο από κορδέλες. Στη μέση τους φορούν και αυτοί κουδούνια για να διώξουν με τον ήχο τους, τους δαίμονες.
ΓΙΑΝΙΤΣΑΡΟΙ ΚΑΙ ΜΠΟΥΛΕΣ (ΝΑΟΥΣΑ ΗΜΑΘΙΑΣ)
Σύμφωνα με την παράδοση, τα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι αρματολοί έβρισκαν τις Απόκριες την ευκαιρία να κατέβουν στην πόλη μασκαρεμένοι και να γλεντήσουν με συγγενείς και φίλους, χωρίς να φοβούνται ότι θα τους αναγνωρίσουν οι Τούρκοι.Στο έθιμο παίρνουν μέρος μόνο νεαροί άντρες. Ο Γιαννίτσαρος είναι ένας φουστανελοφόρος, ενώ η Μπούλα ένας άνδρας μεταμφιεσμένος σε γυναίκα με φαρδιά φουστάνια και πρόσωπο στολισμένο με τούλια και λουλούδια. Οι δυο πρωταγωνιστές, μαζί με παιδιά και μουσικά όργανα, ένα ζουρνά και ένα νταούλι, γυρίζουν χορεύοντας στους δρόμους της πόλης.Το έθιμο ξεκινάει την πρώτη Κυριακή της Αποκριάς και κρατάει για αρκετές μέρες. Το βγάλσιμο των προσωπίδων των πρωταγωνιστών, το βράδυ της Μεγάλης Αποκριάς, θα δώσει το σύνθημα για ένα μεγάλο γλέντι με παραδοσιακούς μεζέδες και το φημισμένο ναουσαίικο κρασί. Το έθιμο θα επαναληφθεί και την Καθαρά Δευτέρα, με τα μπουλούκια να περιδιαβαίνουν στην πόλη, αυτή την φορά χωρίς να φορούν τις κέρινες μάσκες τους.
ΜΠΟΥΡΑΝΙ
Πιο γνωστό, αλλά και πιο έντονα διονυσιακό από όλα τα ελληνικά έθιμα, είναι το έθιμο του Μπουρανί, που ξεκινά το πρωί της Καθαράς Δευτέρας στο άλσος του Προφήτη Ηλία στον Τύρναβο.
Οικοδεσπότες της γιορτής είναι τα μέλη του συλλόγου Μπουρανί, που υποδέχονται κατοίκους και επισκέπτες φορώντας τις παραδοσιακές φορεσιές τους. Αυτοί θα στήσουν το γαϊτανάκι, ενώ ταυτόχρονα θα ανάψουν φωτιές για να μαγειρευτεί, μέσα σε μεγάλα καζάνια, το μπουρανί, παραδοσιακή χορτόσουπα, χωρίς λάδι, από την οποία έχει πάρει το όνομά του και το έθιμο.
Η διαδικασία του μαγειρέματος συνοδεύεται από φαλλικά σύμβολα, βωμολοχίες, παραδοσιακά σκωπτικά τραγούδια, αυτοσχέδια ποιήματα, πειράγματα και χειρονομίες.
