Η αρχαιότερη οδική αρτηρία της Θεσσαλονίκης, πυρήνας οικονομικής και κοινωνικής ζωής, μια ελληνιστική, ρωμαϊκή κι έπειτα βυζαντινή «πιάτσα» μέσα στα βάθη των αιώνων που αντικατοπτρίζει τον ιστορικό πλούτο της συμβασιλεύουσας.
Οι αρχαιότητες που ήρθαν στο φως κατά τις ανασκαφές για το μετρό Θεσσαλονίκης ανέδειξαν τον Decumanus Maximus, τον κεντρικό δρόμο της πόλης για τα τελευταία 2000 χρόνια. Η Εγνατία οδός, από το ύψος των τειχών (κοντά στο κτίριο της ΕΥΑΘ σήμερα), μέχρι τον Βαρδάρη, αποτελούσε κεντρικό σημείο της Θεσσαλονίκης, με πλήθος αρχαιολογικών ευρημάτων. Γυρνώντας 2000 χρόνια πίσω, τη διασχίζουμε θαυμάζοντας τις εντυπωσιακές κρήνες (βρύσες), τα κτίρια, τις εκκλησίες και τις πλατείες.
Decumanus Maximus και Cardo
«Decumanus Maximus είναι ο κεντρικός δρόμος μιας ρωμαϊκής πόλης. Η Θεσσαλονίκη είναι ελληνιστική πόλη και προϋπήρχε οπότε οι Ρωμαίοι ονόμασαν έτσι τον υπάρχοντα δρόμο. Το Decumanus βγαίνει από το “δέκα”, δηλαδή ο δέκατος δρόμος και έχει άξονα Ανατολής – Δύσης, ενώ οι Cardo έχουν άξονα Βορρά – Νότου. Και το Cardo βγαίνει από την καρδιά. Ο δέκατος δρόμος χωρίζει την ένατη με τη δέκατη λεγεώνα, γιατί οι Ρωμαίοι σχεδίαζαν πρώτα στρατόπεδα και μετά πόλεις. Το Decumanus ταυτίζεται με την Εγνατία τη σημερινή. Είναι κατά 80-90% η ίδια χάραξη, παρότι έχουν περάσει 2000 χρόνια από τότε», αναφέρει στην Karfitsa ο διπλωματούχος ξεναγός – ιστορικός, Ρωμύλος Μαντζούρας.
Το σπουδαίο οικοδομικό πρόγραμμα του Μεγάλου Κωνσταντίνου – 4ος αιώνας μ.Χ.
Στη νότια πλευρά του σταθμού της Αγίας Σοφίας βλέπουμε μια πλατεία με δύο κίονες. Χρονολογούνται στην εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου στον 4ο αιώνα μ.Χ., όπου υπήρξε σημαντικό οικοδομικό πρόγραμμα. «Ο Μέγας Κωνσταντίνος σκεφτόταν να χρησιμοποιήσει τη Θεσσαλονίκη και όχι την Κωνσταντινούπολη, ως έδρα της αυτοκρατορίας. Τον 4ο αιώνα μ.Χ. υπάρχει ένα μεγάλο οικοδομικό πρόγραμμα και ειδικά στα πρώιμα βυζαντινά χρόνια έχουμε εδώ δύο τεράστιες βασιλικές, τον ναό που προϋπήρχε στη θέση της Αγίας Σοφίας, μια τεράστια δρομική βασιλική και τη μεγάλη εκκλησία της Παναγίας, την Αχειροποίητο. Ανάμεσά τους ο κεντρικός δρόμος, ο Decumanus Maximus και εκατέρωθεν μεγάλες πλατείες με κίονες, πράσινο θεσσαλικό λίθο και κρηναίες κατασκευές. Όλα ήταν λιθόστρωτα. Εδώ μάλιστα έχει βγει μια μεγάλη κεντρική πλατεία που παρέμεινε σαν ανοιχτός χώρος μέχρι και τα ύστερα μεσαιωνικά χρόνια, μέχρι και την παλαιολόγεια εποχή».
Το χαμένο δαχτυλίδι
Στη βόρεια πλευρά του σταθμού Αγίας Σοφίας του μετρό Θεσσαλονίκης υπήρχε μια έπαυλη με ένα λουτρό όπου βρέθηκε και ένα χρυσό δαχτυλίδι στο τμήμα του υπόκαυστου (απ’ όπου περνούσε ζεστός αέρας κάτω από το δάπεδο). Ως γνωστόν, οι άνθρωποι αγαπούν τις ιστορίες και λέγεται μια θεωρία στην προκειμένη περίπτωση για μια κοπέλα που πήγε να πλυθεί εκεί, έχασε το δαχτυλίδι, δε το βρήκε ποτέ στη ζωή της, αλλά το βρήκαν οι αρχαιολόγοι. Μετά η έπαυλη αυτή καταστρέφεται και πάνω από την έπαυλη χτίζεται η πλατεία.
Η κρήνη που δρόσιζε περαστικούς και τα ζώα τους
Στο ίδιο σημείο βρίσκεται και μια εντυπωσιακή κρήνη, θεατρικής πρόσοψης (γιατί θυμίζει σκηνή θεάτρου) με το νερό να ρέει για τους περαστικούς και τα υποζύγια. «Υπήρχαν διακοσμήσεις. Από τους σεισμούς μάλλον αχρηστεύτηκε γιατί η ροή των υδάτων άλλαξε. Για 200-300 χρόνια όμως περίπου είχε νερό, καθώς έγιναν επιδιορθώσεις επί Ιουστινιανού τον 6ο αιώνα μ.Χ. Ήταν η γωνιά δύο σημαντικών δρόμων, του Cardo που ένωνε την Αχειροποίητο με την Αγία Σοφία και του Decumanus, όπου βρισκόταν σίγουρα η πνευματική ζωή της πόλης με δύο τόσο μεγάλες εκκλησίες. Έχουμε μια σιγμοειδή πλατεία, με ένα περιρραντήριο να ρέει νερό. Στα ύστερα βυζαντινά χρόνια η πλατεία καταπατήθηκε και χτίστηκαν σπίτια, μαγαζιά και εργαστήρια με χάλκινα και σιδερένια αντικείμενα».
Η δεύτερη κρήνη από την εποχή του Αυγούστου
Μια δεύτερη, παλαιότερη κρήνη (της εποχής του Αυγούστου) έχουμε πριν από την πλατεία Αριστοτέλους. Είχε γούρνα και θωράκια, ίδια σχεδόν με τα θωράκια στην Αγίας Σοφίας. «Μπορεί να τα πήραν από το ίδιο κατεστραμμένο κτίριο και τα χρησιμοποίησαν στην επιδιόρθωση και των δύο κρηνών. Είναι σε ένα σημείο που είχε τρεχούμενο νερό μέχρι πολύ πρόσφατα. Ευθεία πάνω βρίσκεται ο ναός του Αγίου Δημητρίου, που είναι χτισμένος σε ρωμαϊκό λουτρό. Και πάνω από τη βρύση βρισκόταν ένα τούρκικο χαμάμ που χρειαζόταν νερό», σχολιάζει ο κ. Μαντζούρας στην Karfitsa.
Η κατάληψη του κεντρικού δρόμου από πάγκους και παραπήγματα
Στο χώρο του σταθμού Βενιζέλου βρισκόταν μια ακόμη πιάτσα, αγορά με εργαστήρια και σπίτια. Όσο προχωρούσαμε στα βυζαντινά χρόνια, ο κεντρικός δρόμος καταπατήθηκε από κατασκευές, τέντες και παραπήγματα. «Από εκεί που χωρούσε δύο άμαξες ο δρόμος, έγινε στενός». Θαυμάζοντας τις αρχαιότητες του σταθμού, πολλοί ίσως να πρόσεξαν την επιγραφή Embolis σε πινάκιο. «Σημαίνει στοά και δρόμος για εμπορική χρήση, εμβόλιμος δηλαδή», σύμφωνα με τον κ. Μαντζούρα.
Η αποθήκη και η πόλη των νεκρών
Στον σταθμό Δημοκρατία του μετρό Θεσσαλονίκης βλέπουμε αμφορείς που βρέθηκαν στοιβαγμένοι. Το σημείο στέγαζε μεγάλες αποθήκες κρασιού και λαδιού και εργαστήρια, ενώ εκτός των τειχών της πόλης βρισκόταν ταφικές κατασκευές.
Νεκροί και ταφές εντοπίζονται στο σημείο από την ελληνιστική εποχή μέχρι και τον 19ο αιώνα, όπου χρησιμοποιήθηκε για αυτό το σκοπό και από τους Μουσουλμάνους. Εκτός των τειχών εντοπίζονται ταφές και στο ανατολικό τμήμα του Decumanus Maximus. Σύμφωνα με τον κ. Μαντζούρα, «έξω από την πόλη των ζωντανών ήταν η πόλη των νεκρών, στις αρχαίες πόλεις και ειδικά στη Θεσσαλονίκη που ανατολικά και δυτικά είχε εκτεταμένα νεκροταφεία από την ίδρυσή της».
